SANTE PAUVEL HEIT ICK, GEERT VAN WOU GOET MICK. ANNO DOMINI MCCCCCXLIIII.

Reeds in 1620 heeft Appingedam een klokkenspel van 13 klokken van de hand van Francois Simon. Dit spel wordt in 1835 enigszins gewijzigd en weer in de nieuwe toren opgehangen tot de vervanging in 1911. In 1979, 1991 en 2000 ondergaat het speelmechaniek wijzigingen en wordt het aantal klokken uitgebreid tot 51.
Hoewel ter plaatse aangeduid met de naam 'Vier Gekroonden' gaat het in feite om vier van de vijf beeldsnijders:
v.l.n.r. Castorius, Sempronianus, Claudius en Nicostratus. De vijfde Simplicius ontbreekt.
Zij zijn in die tijd de patroonheiligen van handwerkslieden, metselaars, timmerlieden, bouwarbeiders enz.
Vandaar dat tussen hen in een wapen is afgebeeld met de attributen van handwerkslieden: beitel, troffel, steenboor, steenhamer.
Castorius draagt een steekbeitel, Sempronianus een troffel, Claudius een passer en Nicostartus een winkelhaak.

15e eeuw, plafondschildering
Vijf Beeldsnijders; Pannonië (= nagenoeg het huidige Hongarije); martelaren; † ca 303. Heiligendag: 8 november.
Volgens de overlevering heten zij: Claudius, Nicostratus, Symforianus (ook Sempronianus of Simpronianus), Castor (ook Castorius); daar wordt nog de naam van Simplicius aan toegevoegd.

Alle vijf zijn beeldhouwers. De eerste vier zijn op dat moment christen, maar Simplicius niet. Het valt Simplicius op dat de beelden van zijn vier collega's veel mooier zijn dan de zijne. En dat niet alleen. Als hij aan het werk gaat, breken er herhaaldelijk werktuigen, en daar lijken die andere vier geen last van te hebben. Dus vraagt hij aan Symforianus, van wie gezegd wordt dat hij de belangrijkste is geweest, wat hun geheim is. Het antwoord luidt dat zij christen zijn. Voordat zij aan het werk gaan, verrichten zij eerst gebeden, waarin ze om Christus' zegen vragen. Hierop bekeert Simplicius zich tot Christus en sluit zich bij de andere vier aan.

Nu krijgen ze van keizer Diocletianus (284-305) de opdracht een beeld van de zonnegod te maken dat omringd wordt door veel dieren. Zij maken prachtige uitbeeldingen van de dieren, maar ze weigeren de godheid ertussen af te beelden. Dit omdat de mensen anders in de verleiding kunnen komen dat beeld als de ware god te vereren en daar wensen de vijf niet aan mee te werken.

Dan beveelt de keizer dat ze aan hem voorgeleid moeten worden. Tegelijk geeft hij opdracht alle martelwerktuigen uit te stallen die gebruikt worden, wanneer een gevangene weigert de Romeinse goden te vereren.
Zo geschiedt het. Maar zelfs de gruwelijke aanblik van al die foltertuigen schrikt de vijf niet af en ze worden dan gegeseld en met doornen gekroond.

Ze houden voet bij stuk. Dat maakt de keizer uitzinnig van woede. Hij geeft opdracht dat ze levend in loden kisten opgesloten moeten worden.

Vervolgens laat hij de kisten in de rivier de Save gooien. Na 42 dagen schijnen hun lijken geborgen te zijn door een zekere Nicomedes.

In later tijden wordt hun nagedachtenis samengevoegd met die van de Vier Gekroonde Martelaren († 305; feest 8 november)[4]

Uitgebreide geschiedenis van het orgel
±1571 - De Mare
Nieuwbouw van een tweeklaviers orgel met Borstpositief met circa 14 registers door Andreas de Mare (I) rond 1571, destijds werkzaam vanuit Emden, zeer waarschijnlijk tegen de noordmuur in het koor van de kerk. Het werk heeft een Dooff 3 voet in het front gehad en heeft de läge G-stemming (een kwart onder de huidige normale toonhoogte) gehad, in die tijd een veel voorkomende toonhoogte. Klavieromvang FGA-g2, a2. Aangehangen pedaal, mogelijk met een transmissie voor de Trompet 8 voet van het Hoofdwerk.

1638-1640 – Waelckens
Overplaatsing naar de westmuur van het schip in 1638, begonnen door Daniel Bader. Bader overlijdt tijdens het werk. Voltooing van het werk door Anthoni Waelckens in 1640. Hij bouwt geheel voort in de stijl van zijn stiefvader De Mare I en is in zijn tijd een zeer traditionele orgelmaker die tot ver in de 17de eeuw nog F-orgels bouwt (bijvoorbeeld met een nog 16de-eeuwse klavieromvang van FGA-a2). Nieuwe windvoorziening, windladen en delen van het kastwerk van Bader, het overige door Waelckens, inclusief een herintonatie van het oudere pijpwerk op hogere winddruk. Windladeomvang van het orgel van 1638 FGA-c3 (moet van Bader zijn volgens onderzoek van Wim Diepenhorst van de Mixtuur). De oude G-toonhoogte blijft gehandhaafd.

1719-Von Holy?
In 1719 zijn door een bevriende orgelmaker van organist Gerhardus Havingha (mogelijk Gerhard von Holy uit Jever, Oost-Friesland) twee nieuwe registers in het orgel gezet om het in slechte staat verkerende orgel enigszins aan de nieuwste mode aan te passen, namelijk een Octaaf 2'- HW en een Trechterregaal 8' - RP. Havingha is organist in Appingedam van 1718-1722 waarna hij naar Alkmaar verhuist waar hij benoemd wordt in de Grote- of Sint-Laurenskerk aldaar.

1744 – Hinsz
Nieuw orgel van Albertus Anthoni Hinsz in 1744, gemaakt met een tamelijk beperkt budget. Het wordt daarom een instrument van relatief bescheiden omvang voor deze grote kerk, namelijk 20 registers en een aangehangen pedaal. De balgen, de onderkast van het Hoofdwerk en vrijwel al het bestaande oude pijpwerk van het oude orgel neemt hij over en restaureert deze. AI het overige maakt hij nieuw, waarbij de middentorens van Hoofd- en Rugwerk in destijds Oost-Friese stijl (gesegmenteerd) worden gemaakt. De dispositie is vermeld in de dispositieverzameling van N.A. Knock in 1788.

1811 – Freytag
Restauratie door Heinrich Hermann Freytag waarbij het orgel algeheel technisch wordt hersteld.

1842-1884 - Van Oeckelen
In 1842,1869, 1876 en 1884 vinden allerlei wijzigingen plaats door Petrus van Oeckelen. Onder meer nieuwe frontpijpen met en andere indeling van de tussen- en zijvelden, enkele geheel nieuwe registers in de plaats van de Sesquialter, Cimbel en Trechterregaal, alsmede enkele pijpenreeksen van de oude registers. Ook wordt de oude Trompet door een nieuwe vervangen en is de windvoorziening gewijzigd.

±1925 – Doornbos

Rond 1925 wordt door Jan Doornbos een pneumatisch aangesloten Subbas 16' achter het orgel gemaak. Verder wordt de oude schuifkoppel vervangen door een moderne koppel met een trekker die onder het spelen bediend kan worden en wordt het oude pedaalklavier door een nieuw modern exemplaar vervangen. De oude Cornet 2' is niet meer in gebruik maar wordt nog wel als curiositeit boven op de hoofdkast bewaard. Lambert Erne vindt deze in 1948 terug en adviseert het register terug te plaatsen.

1948-1955 - Mense Ruiter
In de tijd vóór de grote kerkrestauratie van 1948-1953 worden plannen gemaakt om het orgel te restaureren en te voorzien van een vrij pedaal door Mense Ruiter. Dit gaat allemaal niet door en het orgel wordt in 1953 gedemonteerd. Het orgelbalkon en de orgelkasten worden in 1955 gerestaureerd door de kerkrestaurateur, aannemer Stamhuis. Daarbij worden alle bestaande kleurlagen verwijderd. Sindsdien heeft het orgel een blank eiken uiterlijk.

1967-1970-Van Vulpen
In de jaren zestig van de vorige eeuw wordt een restauratie voorbereid door de Gebr. Van Vulpen maar deze wordt om allerlei redenen steeds opnieuw uitgesteld. Het uitgebreide dossier van deze periode geeft een goed en interessant beeld van de overwegingen en handelwijze van de betrokkenen van destijds. Uiteindelijk wordt het orgel in 1967 gedemonteerd, maar het duurt nog tot net voor de kerst van 1970 dat het orgel opnieuw in gebruik wordt genomen.

Het Damster orgel wordt volgens de dan geldende inzichten naar de toestand van Hinsz in 1744 teruggerestaureerd, waarbij de latere wijzigingen grotendeels ongedaan worden gemaakt. Van de windvoorziening blijft het 19de-eeuwse deel in de orgelkasten intact. Wel wordt het windsysteem vanaf de balgen tot in het orgel vernieuwd met onder andere een zeer wijd en extra lang hoofdkanaal, waarbij de aansluiting op het oude kanaaIsysteem niet van onderop wordt gemaakt maar vanaf halverwege de Hoofdwerk-onderkast. Een volledig strak, bijna neobarok windkarakter is het gevolg.

Cor Edskes ontwerpt de mensuren voor alle nieuw te maken aanvullingspijpen en complete registers. Geheel vernieuwd worden op het Hoofdwerk de Trompet 8 voet (naar Leens) en Cimbel (kwart-sext samenstelling naar Praetorius) en op het Rugwerk de Sifflet 11/2 voet, Sexquialter en Trechterregaal 8 voet.

1981, 1988 en verder
Vanaf 1981 krijgt Mense Ruiter het orgel in onderhoud en ¡n 1988 wordt Stef Tuinstra als adviseur bij het orgel betrokken. Allereerst wordt de winddruk verlaagd van 84 mm naar 78 mm en wordt het orgel omgestemd in een Young-stemming. Nicolaí-organist Adolph Rots verschuift reversibel de Kwart-sext Cimbel tot een Tertscimbel. Dit als begin van een reeks aanpassingen om uiteindelijk een correctie van de Van Vulpen-restauratie te kunnen realiseren. Enkele plannen daartoe worden in deze periode gemaakt en ook door het Rijk in principe al deels subsidiabel gesteld.

Daarna komt het kerkelijke ‘Samen op Weg’ proces op gang wat jaren in beslag neemt waardoor de orgelplannen in de tijd worden doorgeschoven. Wat betreft de gebouwen is de uiteindelijke uitkomst dat de Nicolaikerk als het nieuwe gezamenlijke 'huis' wordt betrokken. Er volgt een kerkrestauratie met een aantal interieuraanpassingen. Allerlei moderne voorzieningen worden aangebracht met het oog op het multifunctionele gebruik van de kerk.

Plannen
In 2010 maakt Stef Tuinstra financieringsplannen op basis waarvan in 2013 een nieuw plan wordt gepresenteerd. AI ruim 70 jaar bestaat de wens om een vrij pedaal aan het orgel toe te voegen, maar dit kan destijds om allerlei redenen niet doorgaan en ook niet in 1969 omdat men er op dat momentvan hogerhand niet aan wil.

De financiële middelen kunnen nu echter wél worden gevonden omdat alleen bij een geïntegreerd werk tezamen met het historische gedeelte, de externe fondswerving over het gehele project effectief is. Zo wordt als model A een restauratieplan gemaakt inclusief een vrij pedaal en een model B, alleen de restauratie van het oude orgel. Een offerteronde volgt, waaruit die van Reil wordt gekozen en de financieringsprocedure wordt gestart.

In 2014 volg de procedure omgevingsvergunning. Er kan enige tijd later een legaat afkomen indien het plan A met het vrije pedaal zal worden uitgevoerd. In 2015 is de financiering van ca. € 480.000 al bijna rond en wordt het project als restauratiewerk in maart 2015 bij de Provincie Groningen ingediend. De subsidievaststelling volgt begin juli 2015. Medio 2016 start het werk en is dus recentelijk voltooid.

Restauratie 2016-2017
Het orgel is in technische zin volledig en grondig gerestaureerd, mede omdat blijkt dat de windladen inwendig opnieuw scheuren vertonen. Ook de mechanieken zijn geheel hersteld en opnieuw ingeregeld. Het pijpwerk wordt gerestaureerd en intensief geherintoneerd omdat het pijponderzoek heeft uitgewezen dat de aanwezige intonatie toch nog meer is gebaseerd op neobarokke principes dan aanvankelijk gedacht.

Ten behoeve van het vrije pedaal wordt een nis achter het orgel gemaakt waarin de nieuwe pedaalwindlade dusdanig ver in kan worden geschoven dat twee van de vier registers in de nis staan en twee daarvóór. Zodoende is er voldoende ruimte om toch een pedaal met vier registers achter het orgel te plaatsen. De kast is zo onopvallend mogelijk gemaakt om zoveel mogelijk de oude omgevingssfeer te kunnen behouden. Omwille van de nieuwe extra registers kunnen de grote registertableaus van 1969 in fantasiestijl niet gehandhaafd blijven. Nieuwe geprofileerde registernaamstroken zijn gemaakt naar voorbeeld van Hinsz (1743) van de Bovenkerk te Kampen.

Interessante feiten
Uit het onderzoek voor en tijdens het werk komt een aantal interessante feiten tevoorschijn. Deels zijn ze al als vermoedens in het restauratieplan opgenomen. Tijdens het werk komen er echter ook enkele belangrijke elementen bij die vragen om een aanvulling op het bestaande plan. Vanuit de financieringsplannen die de adviseur vanaf 2010 heeft gemaakt, is er van tevoren al ruim begroot en zijn er daarom ook tijdig voldoende financiële middelen vergaard om de bijkomende ontdekkingen ook geheel in het werk te kunnen integreren.

Zo is al in het plan voorzien dat de Cimbel 3 van het Hoofdwerk en de Trechterregaal 8 voet van het Rugpositief uit 1970 door nieuwe exemplaren zullen worden vervangen die beter aansluiten bij het door Hinsz in 1744 gerealiseerde concept. Aanvullend hebben nu zowel de Hoofdwerk-Mixtuur als de Rugpositief-Sesquialter weer de originele samenstelling gekregen.

Gescheiden windvoorziening
Aanvankelijk is het plan om de 19de-eeuwse aanpassing van de 18de-eeuwse windvoorziening te handhaven vanwege het verwachte fraaie karakter ervan. Verder detailonderzoek wijst uit dat enerzijds het grootste gedeelte van de windkanalen van Hinsz toch nog aanwezig is en dat anderzijds ook het uitbreidingsgedeelte van het kanaalsysteem door Van Oeckelen van 1842 en 1884 nog grotendeels in tact is. Tijdens het werk is daarom besloten om de windvoorziening te scheiden in een 18de-eeuws deel en een deel met daarin de 19de-eeuwse aanleg geïntegreerd. Dit heeft wel tot gevolg dat de toegang naar het orgel geheel moet worden gewijzigd.
Gebleken is dat de drie grote spaanbalgen van 8,3 bij 4,5 Groninger voet, die in een daarvoor tegen de westmuur aangebouwd nieuw balghuis worden geplaatst, van Daniel Bader zijn. Gezien de stijlkenmerken van Bader moeten ook delen van de onderkast van het huidige Hoofdwerk nog van zijn hand zijn.

Nieuw pijpwerk
Naar aanleiding van uitgebreid onderzoek van Stef Tuinstra dat zich uitstrekt tot het hele Noordduitse kustgebied en Westfalen, worden een nieuwe Cimbel en Trechterregaal gemaakt. Orgelmaker Hendrik Ahrend uit Leer (Loga) heeft op zeer collegiale wijze ook allerlei documentatie verschaft die met dit project verband zal kunnen hebben. De nieuwe Cimbel heeft het karakter van een hoge Scherp. De nieuwe Trechterregaal is gemaakt naar voorbeelden van Berendt Huss (Stade, 1673), Arp Schnitger (Hamburg St. Jacobi, 1692) en Frans Caspar Schnitger (Alkmaar St. Laurenskerk, 1725).

Naar aanleiding van de pijpinventarisatie door Han Reil en het daaropvolgende onderzoek van Wim Diepenhorst van de Mixtuur, wordt deze in de Hinsz-stijl van rond 1740 hersteld (zonder 5 1/3 voets koor), waarbij ook de Sesquialter wordt betrokken omdat blijkt dat er door Van Oeckelen in 1842 veel pijpen van de Sesquialter, onder andere als 5 1/3-koor vanaf c2, in de bestaande Mixtuur zijn geplaatst.

De nu aangebrachte barokstemming van het pijpwerk is naar Kellner, een stemming die sterk lijkt op het stemmingsysteem van Hinsz anno 1744 (Groningen, Pelstergasthuiskerk en de visie volgens J.W. Lustig, 1755).

Bijzondere windvoorziening
Men kan in Appingedam nu de windvoorziening in drie 'windstanden' zetten, een Hinsz-optie en een Van Oeckelen-I en Van Oeckelen-Il optie. Bij de eerste optie wordt het orgel, vanuit de nog originele drie spaanbalgen, alleen door het Hinsz-kanaalsysteem van wind voorzien (met enge windkanalen). Bij de tweede optie geschiedt de windvoorziening door het Hinsz-systeem plus de Van Oeckelen-'bypass' van 1842 (wijdere kanalen) en bij de derde optie is die gelijk aan die van de tweede, maar dan ook nog met ingeschakelde schokbalg van Van Oeckelen uit 1884. Het orgel van Appingedam is met dit systeem het enige orgel in Nederland en wellicht in Europa met een historisch 'multiple choice' inschakelbaar windsysteem! Met een 21e -eeuws elektronisch aangedreven schakelsysteem, dat wel!

De uitkomst van deze verschillende vormen van windtoevoer zijn voor de klank en aanspraak van de pijpen verrassend en educatief zeer interessant. Zo kan in Appingedam vanaf nu bij bv. excursies in woord en geluid goed uitgelegd worden waarom in de loop van de 19de eeuw de oude windvoorzieningen van vrijwel alle oudere orgels in die tijd worden vervangen dan wel verwijd en wat dan bij die ingrepen de winst maar zeker ook het verlies van klankschoonheid betekend heeft. Er kan bv. tijdens concerten 'geschakeld' worden tussen het ene systeem en het andere. Zo kan op deze wijze een groot deel van de orgelliteratuur tot en met heden op dit zo heel oude orgel toch passend tot klinken worden gebracht. Wellicht ook een idee voor eclectische nieuwbouworgels?[5]

Gebrandschilderd glas

Enkele grafzerken

Grafsteen van Mr. Rudolph Fabus Cleveringa, 24 oktober 1763 - 20 mei 1818 en echtgenote Vrouwe Cornelia Ebels, 15 juni 1771 - 19 september 1826. Deze Cleveringa is burgemeester geweest van Appingedam en is daar ook geboren. Ook is hij redger en fabrikant geweest. Hij heeft de Fromaborg gekocht en is daardoor heer van Wirdum en redge aldaar geworden. Hij is in het bezit geweest van een steenfabriek, een kalkhoven, een oliemolen en een zoutziedrij. Samen met zijn vrouw hebben ze in het Blauwe Huis in Appingedam gewoond. Zijn zoon is later ook burgemeester van Appingedam gewees, evenals zijn grootvader. Foto: ©Jur Kuipers.

Het is moeilijk te ontcijferen van wie deze grafsteen is geweest. Wel is duidelijk dat deze persoon mogelijk een bewoner is geweest van de borg Snelgersma bij Appingedam of dat de persoon er alleen eigenaar van is geweest. Foto: ©Jur Kuipers.

Dronefoto: ©Jur Kuipers.